İNEKLERDE ÜREME ORGANLARI

   İnekte üreme organları, içten dışa doğru, yumurtalıklar (Ovarium), yumurta kanalı (Salpinx), Çocukluk (Uterus), döl yatağı ağzı (Cervix), Döl yatağı (Vagina) ve vulva olarak sıralanır.

1. Yumurta hücresi üretimi yumurtalıklarda olur. Burada temel amaç, döllenme, dölün sürekliliğinin sağlanmasıdır.
2. Çiftleşme veya aşım, bu suni tohumlama ile tamamlanabilen bir olgudur.
3. Hormon üretimi, hayvanı kızgınlığa getiren veya yatıştıran, kana salınan özel, etkili maddeler üreme hormonları olarak adlandırılır ve yumurtalıklardan salınır.
4. Doğum 283 gün gibi uzun süren yoğun bir sürecin sonunda ortaya çıkan bir olaydır.
5. Sidik torbası ve kanalı

   Yumurtalıklar:

   Yumurtalıkların iki önemli işlevi vardır: Yumurta hücresi üretip, her kızgınlıkta üretilen bir hücreyi yumurta kanalına bırakmak. Hormon üretimi, üremenin kontrolü ve devamı için dişilik hormonları üretimi.

   Yumurta ve yumurta hücresi yumurtalıklarda üretilir. Tıp dilindeki adı ovaryum olan yumurtalıklar, 2,5-5cm uzunluğunda, yuvarlak, dölyatağının bitişiğinde, leğen boşluğuna asılı, sağlı sollu iki yapıdır.Yumurta hücresi üretimi başlamadan önce yumurtalıklar henüz gelişmemiştir. Buzağıdan yetişkin sığır oluş sürecinde, ergin düve ve sonrası izleyen dönemlerde yumurtalıkların büyüklüğü fındıktan ceviz büyüklüğüne kadar ulaşır. Yumurta hücreleri çıplak gözle görülemeyecek kadar küçüktür. Erginlikte yüzlerde gelişmiş, döllenmeye hazır yumurta hücresi ortaya çıkar. Hücrelerin etrafı ince bir kılıf ile örtülüdür. Bu kılıf hücrenin gelişmesi için gereksinim olan besin maddelerini taşır. Koruyucu tabaka zamanla büyür. Küçük küresel birçok yapı, yumurta hücresi ile birlikte , yumurtalıkta aynı zamanda gelişmeye başlar.Bu gelişme sırasında, bu küreciklerin içi sıvı ile dolar. İçi sıvı ile dolu olan bu küreciklere folikül denir. Etkin, sağlıklı bir sığır yumurtalığında büyüklü küçüklü bu foliküllerden  birçok görebiliriz. Bu foliküllerden sıvıyla birlikte aynı zamanda hayvanın kızgınlığını sağlıyan östrojen denilen dişilik hormonu salınır.Üç haftada bir inek ve düvelerde böyle foliküllerden yalnızca biri döllenme olgunluğa kadar gelişerek olgun yumurtayı oluşturur. yumurta hücresi gelişme evresinde, kendisine enerji veren ve çepeçevre saran hücrelerden oluşmuş sıkı bir örtü, güçlü, parlak, koruyucu bir doku ile kaplanır. Hazırlık aşamasından sonra, yumurta hücresi yerinde büyük bir çukurluk bırakarak yumurtalıktan süratle dışarı atılır. Bu çukurluk önce gevşek, sonra sık hücrelerde dolar. Bu aktif hücre artışının sonunda, küçük bir bölümü yumurtalık yüzeyinden dışar doğru çıkıntı yapan, kiraz büyüklüğünde, sarı cisimcik denilen bir oluşum şekillenir. Yumurtanın her dışarı atılışından ve hayvanın kızgınlık göstermesinden sonra sarı cisimcik oluşur. Bu tümüyle normal bir süreçtir. Sarı cisimciğin işlevi, inek gebe kaldığı zaman kalıcı hale geçer, kana sürekli hormon salarak hayvanın kızgınlık göstermesini engeller ve gebeliğin devamını sağlar. Bazı sarı cisimik, hayvan gebe olmadığı halde kalıcı hale geçebilir o zamanda hayvan gebe olmadığı halde kızgınlık göstermemesinin sebebi olur. Bu durumda veteriner hekim onu uygun bir biçimde yumurtalıkdan uzaklaştırmak isteyecektir.

Olgunlaşmasını tamamlamış bir yumurta hücresi tabii karın boşluğunda rastgele hareket etmez. Eğer öyle olsaydı zaten pek yaşama şansı olmazdı. Karın boşluğunda yumurtalıkları saran geniş asıcı bağların iç çeperlerinin içindeki yolculuğu genellikle kısa sürer. Kendini huni gibi açılıp kapanma ve sertleşme özelliği olan bir yapının içinde bulur. Yumurtanın yolculuğunun başladığı genişçe bir huni!

   Yumurta Kanalı:

   Yumurtanın taşınması önce kısa ve geniş bir aralık sonrada uzun dar bir tüp içinde olur. Döl yatağının uç kısımlarına dek uzanan yumurta kanalının daralmaya başlayan bölümünde yumurta hücresi kendine doğru yaklaşan boğanın tohumu spermatozoonları bekler ki bunlar yumurta kanalının tüm kıvrımlarını hızla geçerek yumurta hücresine ulaşmak zorundadır. Spermatazoonlar büyüklüklerine göre sonsuz uzunlukta bir yolu kat etmek zorundadırlar. Bunu başarırken özel güçlerinden yumurtayı dölleme yeteneği hiçbir şey kaybetmeyebilir. Zaman olarak da tohumlamada pratik olarak tohumun üreme kanalına verilme anından daha kısa bir zamanda döllenme yerine gelirler ve içlerinde iri yumurta hücresini döller. Spermatazoonların bu denli hızlı hareketi dölyatağının da kasılmasıyla olur. Dölyatağının kasılması  sadece hayvanın kızgınlığı sırasında olabilen bir olaydır. Döllenmeiş yumurta hücresi yumurta kanalındaki yolculuğunu üç gün içinde tamamlar. Zigot adı verilen döllenmiş yumurtanın dölyatağı içindeki yolculuğu da bir raslantı, yanlışların sonucu değil, tersine doğanın bir planı gereğidir. Simdi sıra zigotun dölyatağında kendine uygun bir kıvrıma yerleşmesine gelmiştir.

   Dölyatağı-rahim:

   Dölyatağı, içinde yavrunun tutunarak gelişmeye başladığı üreme sisteminin önemli bir organıdır. Döllenmiş yumurta, rahime geldiğinde kendine küçük, derin bir kıvrım arar. Bu olay döllenmeden yaklaşık 10 gün sonra şekillenir.

   Rahim gerçekte basit iki kıvrım ve kısa bir gövdeden oluşmuştur. Uzunluğu düvelerde yaklaşık 15cm kalınlığı ise 1cm dir. İneklerde ise uzunluğu 30cm kalınlığı ise 2-3cm dir. Gebelik sırasında hacmi artar. Buzağı, yavru zarları ve suları içinde yüzer durumda olur. Bu nedenle rahim hücresel yapıların kendine özgü değişik biçimleri ve işlevlerine göre çok iyi geliştiği, buzağının içinde büyüdüğü en elverişli bir ortamdır.

   Bu yapı hayvanda kızgınlık veya doğum oluşmadığı zamanda rahimi kilitli bir kasa gibi dış etkilere karşı koruma özelliğine sahiptir. Serviks denilen rahimin bu ağız bölümü, çıkış yolu sıkı bir şekilde kapanmış, rahimi gebelikte buzağıyı dış etkilere karşı koruyan ana tıkaç işlevini üstlenmiştir. Hayvanın yaşına, ırkına, büyüklüğüne göre değişmek üzere yaklaşık 8-10cm uzunluğunda, güçlü kıkırdaksı 3-5 halkadan oluşmuş bir kanaldır. İç çeperinin hemen altında çara denilen, beyaz, ipliksi salgı üreten küçük bezler bulunur. Çara kızgınlık sırasında daha çok yumurta kıvamında belirgin bir özellik alır. Kızgınlık dışında miktarı azalır. Çiftleşme sırasında boğa spermasının rahim ağzının dışına, vaginaya bırakır. Rahim ağzında tıkaç görevi gören sistemi sadece %5-10 oranında spermatozoon geçebilir ve orada 2-3 gün gibi uzun bir süre canlı kalabilir. Serviks burada filtre ve depo görevi görür. Suni tohumlamada spermanın tümü rahim ağzının son bölmesine veya rahimin başlangıcına bırakılır. Bu durumda suni tohumlama tabi aşılamaya göre %95 oranında daha ekonomik olmaktadır. Burada söylenmesi gereken serviksin tohumlama açısından önemli bir konumu olan organ olduğudur. Ayrıca servikste doğal aşım ve tohumlamalar ile bulaşan feçes artıkları ve bakteriler çara ile dışarı atılmak üzere tutulur. Serviks virüslere karşı da bir barikat görevi görür. Gebelikte serviks, çara yapan aynı bezler tarafından oluşturulan jelatin bir tıpa ile çok sıkı bir şekilde kapanır. Böylece yavru dış dünyaya karşı korunmuş olur. Rahim ağzı yangılara karşı üreme kanalının en duyarlı bölümüdür. Dokusu sert kıkırdaksı, sağaltımı güç bir organdır. Bir yangı ne kadar uzun bir sürede biçimlenirse zararlı etkileri o denli fazla olacaktır, sağaltım süreside o ölçüde uzar. İneğin aşırı çara akıntısı varsa bazen kızgınlık dışında da irinli çara geliyorsa bu hastalık kuşkusu uyandırır, böylesi durumlarda kontrol etmesi için bir veteriner hekime başvurulmalıdır.

   Vagina Vulva:

   İneğin vaginası yaklaşık kol uzunluğunda, rahim ağzı ile vagina dudaklarının açıklığı arasındaki bölümdür. Vulva dudaklarının açıklığı ise el büyüklüğü kadardır. Düvelerde bu ölçüler biraz daha küçüktür. Dışatan yaklaşık 5-10cm içeride vaginanın tabanında küçük parmak kalınlığında bir girinti ile şekillenmiş sidik yolu bulunur. Vagina duvarında kaygan sıvı üreten bir sıra küçük bezler bulunur. bu bezler uyarıldığında küçük kabartıcıklar-çıkıntılar gibi olur ve vaginadan bol çara salınımına neden olur ve vaginanın kaygan hale gelmesini sağlar. Vaginanın dışarı doğru oluşturduğu en son yapı vulvadır. Vulvanın alt ucunda bızır-klitoris bulunur. Klitoris 2-3cm uzunluğunda 0,5cm kalınlığında bir çıkıntı olarak dişide penisin bir kalıntısıdır, uyarılmaya uygun sinirsel donanıma sahiptir. Klitorisle birlikte alt dudaklara basınç yapılması kızgınlığa neden olmaz, fakat yüksek düzeyde duyarlılığından ötürü tohumlama sırasında klitorise masaj uygulanması sessiz kızgınlık gösteren hayvanlarda iyi sonuç verir. yine her suni tohumlama uygulamasından hemen sonra özellikle kızgınlığın sonuna doğru yapılan tohumlamalardan sonra 15-20 saniye süreyle klitorise masaj yapılması ile sığırlarda gebeliğin %3-5 oranında arttığı tespit edilmiştir.

 DERLEYEN: Vet. Hek. Hüseyin DEMİRTAŞ