Manda

MANDALARIN BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ:

   İlk aylarda malaklar (buzağı) sık ve uzun kıllar ile kaplıdır. Bu olgu kış günlerinde daha fazladır. Büyüdükçe kıllar arka ve orta kısımda dökülmeye başlar. Daha sonra ön kısımlarda dökülme olur. 12–14 aylık mandalar kıl örtüsü bakımından zun ve ince kıllar döküldüğünden ergine yakın dış görünüme sahiptir.. Altı aylık mandalar 145–155 kg canlı ağırlığa sahiptir. Gözleri parlak ve canlı olmalıdır. Ayakta iken bacaklarını bir araya toplamamalıdır. Baş ince ve narin olmalıdır. 18–20 aylık mandaları damızlık ayırmak isabet derecesi bakımından daha uygundur. Bu yaşlarda vücut yapıları yeterince gelişmiştir. Hiçbir zaman dış görünüşleri verimliliklerini garanti etmez. İdeal olanı verim kayıtları tutmak bireyin kendi ve akrabalarının verimlerine göre damızlık(genetik) değer konusunda karar vermektir.

   Ergin damızlıklar orta büyüklükte nazik kafa yapısında, boynuzları çok kıvrık boyun kısmı orta uzunlukta derin ve kıvırcıklı bir yapıya sahip olmalıdır. Sırtı doğru, hafifçe basık, arka kısmı geniş olmalıdır. Damızlık yaşta mandalar 385-415kg canlı
ağırlıkta olmalıdır. Serbest bakılmış mandalar yabancılara karşı ürkektir. Ahırda bakılan mandalar yabancılara karşı sakindirler. Mandalar sahiplerine çok bağlıdır. Eğer sahibi iyi bakarsa aralarında çok sıkı bir bağlılık olur. Mandalar hiçbir zaman kötü ve hor bakılmamalıdır. Böyle bir kötü muamele ile süt verimini hemen keser. Erkek damızlıkların vücut gelişimine dikkat edilmelidir. Göğüs kısmı gelişmiş olmalıdır. Sırtı doğru ve uzun olmalı. Arka bacakları ve tırnaklarının sağlıklı olmasına dikkat edilmeli. Erkek cinsiyet organlarının fonksiyonelliği tam olmalıdır.

 Deri ve Kıllanma:
   Yeni doğmuş buzağıların vücudu sık ve çok kıllıdır. 8–10 aylıktan sonra orta ve ön kısımlarında kıllar uzar ve seyrekleşir. 16–18 aylık mandalarda kıllar kısalır ve çok seyrekleşir. Kıllar derinin rengindedir (siyah-kahverengi). Kuyruk ucu, alnı ve ayaklarında beyaz lekeler oluşur. Murrah, Nilli Vari, Kundi mandaları siyah, koyu gri rengindedir. Kahverengi mandalar genellikle Hindistan, Pakistan ve Afganistan‟da bulunur. Beyaz mandaların hastalıklara karşı dayanıklı oldukları söylenir. Tayland, Vietnam, Endonezya‟da bulunurlar. Alaca mandalar Avustralya ve Brezilya‟da görülür. Mandaların derileri diğer evcil hayvanlara göre daha kalındır. Genellikle sırt kısmı ve bacaklarının iç tarafları en incedir. Ağırlıkları yaşlarına göre değişir. Dişi mandaların derileri 35-45kg dır. 400-450kg ağırlığında mandaların derileri 30kg dır. Mandaların derileri sığırlara göre daha ağırdır. Mandalarda çok az ter bezi vardır. Terledikleri zaman çok az sıcaklık atarlar.

   Beden sıcaklıkları 37,5–39 dereceler arasıdır. Dişi mandalarda bu değer ortalama 38,1 derecedir. Bir yaşına kadar olan buzağılarda 0,2–0,5 derece daha yüksektir. Gebelik ve laktasyon dönemlerinde beden sıcaklıkları 0,5–0,6 derece daha yüksektir. İyi beslenmiş hayvanların zayıf hayvanlara göre beden sıcaklıkları daha yüksektir. Mandalar gölge ve suyu sever. Güneşte kalmaları çok sakıncalıdır. Güneşte kalırlarsa geviş getiremezler, huysuzlaşırlar, salyaları ve burundan akıntıları olur.Doğa şartlarına göre vücut sıcaklıklarını yıkanma ile ayarlarlar. Sıcak yaz mevsimlerinde bütün günü suda geçirirler. Yalnız otlanmak için sudan çıkarlar. Küçük mandalar sıcağa karşı daha duyarlıdırlar.

   Buzağılarda nabız dakikada 62-72 dır. Nabız, yaşlandıkça azalır 40-54‟e düşer. Dişi mandalarda ortalama 42-56‟dır. Sıcaklıkların artması, nemin artması ile nabızda artar.

   Soluma sayısı sığırlara göre daha azdır. Dakikada nefes alıp verme 20-27 arasındadır. Genç hayvanlarda daha yüksektir. Havaların ısınmasına, nemin artmasına karşı solunum artar. Dakikada 70 e çıkabilir. Dinlenme yıkanma solunumu normale getirir. Gebe hayvanlarda solunum daha fazladır.

 Mandanın vücut özellikleri:

   Geniş ve derin göğüs kafesine sahiptirler. Kafaları orta büyüklükte uzun yüz yapıları, kısa alın kısmı geniş ve ileri doğru çıkıntılıdır. Gözleri orta büyüklükte en fazla siyah beyaz (çakır) olabilir. Gözleri parlaktır. Sığırlara göre boynuzların temeline daha yakındır. Boynuzları yana ve arkaya doğru uzanır. Dişilerde boynuzlar daha uzundur. Erkeklerde daha kısa fakat kalındır. Hareket halinde kafalarını yüksek tutar ve ağır yürürler. Akdeniz mandalarında boyun kısmı orta uzunluktadır.
   Murrah ırkında boyun kısmı ince ve uzundur. Sırtı kısa geniş ve oturaklıdır. Arka kısmı geniş sarkıntılıdır. Kuyruk kısmı ise ince ve uzun ayak bileklerine kadar uzanır. Göğüs kısmı geniş ve derindir.Genel görünüş fıçı biçimdedir. Karınları büyüktür.

 Bakım Davranışları:

   Thınd ve Gıll (1986) da yaptıkları serbest sistemde barındırılan süt veren mandalarda bir yıl beş mevsimsel periyodu içeren 24 saatlik gözleme göre davranış özelliklerini izleme araştırmasında yem yemenin çoklukla sabah ve akşam sağımından sonra olduğunu az miktarda öğle ve gece yarısında olduğunu tespit etmişlerdir. Geviş davranış ise yeme davranışının ardından vuku bulmuştur.
   Mandaların kışın günde üç defa yazın 4 defa su içtikleri gözlendi. Ahır koşullarında barındırılan mandaların zamanlarının % 27 si yem yeme % 30‟u geviş getirme % 34‟ü istirahat‟ (yatıp uzanma) harcadıkları gözlenmiştir (Schultz ve ark., 1977). Otlayan mandalarda da benzer sonuçlar gözlenmiştir (Bud ve ark., 1985). Odyou ve ark (1994) bir çalışmasında süt veren mandaların gündüz daha ziyade yeme, yürüme, gece ise geviş ve uyuma davranışı sergiledikleri, yeme davranışını öğleden önce 4.9 öğleden sonra 1, 3,7 de yoğunlaştığı gevişin ise öğle saatlerinde en az sabah erken ve akşam geç saatlerde en fazla olduğunu göstermişlerdir. Benzer şekilde en yoğun uyuma zamanı öğleden önce 11 ve öğleden sonra 3 oldu.

 DERLEYEN: Veteriner Hekim Hayri YENİYURT

 KAYNAKLAR:

1. SOYSAL M. ihsan, Türkiye Manda Yetiştiriciliği.
2. Wikipedia & FAO